Nic lepiej nie odda obrazu historii od wspomnień jej świadków. Jednak żeby odpowiednio je zrozumieć, trzeba poznać również szersze tło wydarzeń.

Przez długie lata najważniejszymi pracami poświęconymi militarno-politycznym aspektom Powstania Warszawskiego były te pisane jeszcze w okresie PRL-u. Znakomite dzieła Adama Borkiewicza oraz Jerzego Kirchmayera pamiętają lata 50., zaś wielokrotnie wznawiana książka Jana Ciechanowskiego, niezmiennie warta uwagi, powstawała na przełomie lat 60. i 70. Przez kolejne lata pojawiło się zaledwie kilka tytułów, które można stawiać w jednym rzędzie z tymi trzema wspomnianymi.

Aż do dzisiaj. Potężnych rozmiarów Kto wydał wyrok na miasto? Plany operacyjne ZWZ-AK (1940-1944) i sposoby ich realizacji Andrzeja Leona Sowy, to prawdopodobnie najważniejsza książka poświęcona Powstaniu Warszawskiemu, jaka ukazała się w tym wieku. Będąca efektem benedyktyńskiej wręcz pracy autora, który przebadał niezliczone archiwa, przekopując się przez całe tony dokumentów, dostarcza trudnej do wyobrażenia ilości wiedzy. Posługując się lekkim jak na historyka piórem, sprawnie prowadząc narrację, odsłania Sowa przed czytelnikami krok po kroku kolejne etapy dramatu, który znalazł swój finał w decyzji podjętej przez dowództwo Armii Krajowej 31 lipca 1944 r. Od teraz o Powstaniu Warszawskim nie da się rozmawiać bez znajomości tej książki.

Tak jak Sowa ma szansę wpłynąć na dyskusje o samym Powstaniu, tak Marcin Dziedzic już dzisiaj zmienił sposób patrzenia na Warszawę. Tak dzisiejszą, jak i tamtą sprzed 72 lat. Nakładając na widoki dzisiejszego miasta fotografie z 1944 r. sprawił, że jego Teraz ’44. Historie w niespotykany dotąd sposób pomaga nam zobaczyć w mijanych na co dzień fragmentach ulic, placów i skwerów kawałek minionych dni. Całość, uzupełniona warstwą narracyjną autorstwa Michała Wójcika, stanowi bez wątpienia jedną z najciekawszych prac dotyczących powstańczej tematyki.

Po zagadnienie mniej znane sięgnęła również Agnieszka Cubała w swoim Sten pod pachą, bimber w szklance, dziewczyna i… Warszawa. Życie codzienne powstańczej Warszawy. Zagadnienie życia codziennego przez długie lata było uznawane przez wielu historyków za mało poważne. Ot, taka historia dla kobiet – lekka, łatwa i przyjemna. Nic bardziej mylnego. Szalenie trudna do odtworzenia, wymagająca od badacza odpowiedniej dozy wrażliwości, pomaga zrozumieć historię lepiej od niejednej poważnej pracy opisującej działania wielkich tego świata. To na co dzień, w najprostszych czynnościach, kształtują się nasze postawy, wpływające później na te najważniejsze wybory. Bez zrozumienia tego, historia będzie dla nas zawsze niepełna – także historia Powstania Warszawskiego.

A skoro o brakach mowa, nie może zabraknąć tematyki czysto kobiecej. Przez lata pomijane, przedstawiane na marginesach opowieści o działaniach bojowych mężczyzn, w ostatnim czasie doczekały się kilku prac poświęconych tylko i wyłącznie im. Wśród nich tą bodaj najlepiej znaną są Dziewczyny z Powstania Anny Herbich. Zbiór relacji sanitariuszek i łączniczek czyta się od początku do końca jak najlepszą powieść. Tym bardziej poruszającą, że prawdziwą. Do tego bohaterki tej publikacji pozwalają dojrzeć inną, mniej dotąd znaną stronę Powstania.

Żeby jednak wszystkie te historie nabrały jeszcze większego sensu, aby samo Powstanie zostało lepiej zrozumiane, dobrze sięgnąć po coś, co pozwoli bliżej poznać historię całej Armii Krajowej. Jeśli ktoś nie chce od razu zagłębiać się w dzieło Andrzeja Leona Sowy, może sięgnąć po coś lżejszego, choć wcale nie mniejszego rozmiarami. Wielka księga Armii Krajowej, napisana przez kilkunastu historyków i dziennikarzy specjalizujących się w dziejach Polskiego Państwa Podziemnego, dostarcza szerokiego obrazu podziemia. Od najważniejszych akcji bojowych, przez życie codzienne i zagadnienia uzbrojenia, aż po trudne początki okupacji i dramatyczne dylematy końca wojny. Czyta się znakomicie.